સાહિત્ય અને ભાષા – ગુજરાતની ભાષાશૈલીનું વૈભવ
ગુજરાતી ભાષા એ માત્ર સંવાદનું માધ્યમ નથી, પણ એ ગુજરાતી સંસ્કૃતિની આત્મા છે. ગુજરાતની માટીમાંથી ઉદ્ભવેલી ભાષા એ વ્યાકરણની બંધાયેલીઓની પાંજરમાંથી નીકળી સુંદર લાગણીઓ, વિચારો અને ક્રાંતિના સૂત્રો બની વહે છે. આ અધ્યાયમાં આપણે ગુજરાતી ભાષાની ઉત્પત્તિ, સાહિત્યના દિગ્ગજો, ભાષાના રૂપાંતર અને આજના યુગમાં તેની પ્રાસંગિકતાનું વિશ્લેષણ કરીશું.
ગુજરાતી ભાષાનું ઉદ્ભવ અને વિકાસ
ગુજરાતી ભાષાનો ઉદ્ભવ સંસ્કૃત, પ્રાકૃત અને અપભ્રંશ પરથી થયો છે. ઇસવિસન 12મી સદીમાં આવેલા અપભ્રંશના રૂપને આધારે આજની ગુજરાતી ભાષાનું આકાર્યું સ્વરૂપ બન્યું. શરૂઆતે ‘આપભ્રંશ’ ભાષામાં રચાયેલાં ઘણાં કાવ્યો જોવા મળે છે, જેમ કે રસો સાહિત્ય – આ તે કાવ્યો છે જેમાં યોદ્ધાઓની ગાથાઓ અને રાજવી હિંમતનો વર્ણન થાય છે.
રસો સાહિત્યના કૃતિઓમાં હેમચંદ્રાચાર્ય, વિસલદેવરસો વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. હેમચંદ્રાચાર્યએ ગુજરાતીમાં વ્યાકરણ પણ લખ્યું હતું – જેને પ્રથમ વ્યાકરણ માનવામાં આવે છે.
સંત કવિઓ અને ભક્તિ સાહિત્ય
ગુજરાતી ભાષાનો સૌથી ઊંડો અને લોકોના હ્રદય સુધી પહોંચતો સ્તર છે – ભક્તિ સાહિત્ય.
-
નરસિંહ મહેતા – ભાવનગરના સંત કવિ નરસિંહ મહેતા ભક્તિ યુગના મહાન કવિ હતા. તેમની રચનાઓ જેવી કે “ vaishnav jan to tene kahiye…” એ માત્ર કાવ્યો નહીં, જીવનશૈલીના માર્ગદર્શક છે.
-
અખા ભગત – અખાની ચોપાઈઓ લોકજીવનનું તત્વજ્ઞાન છે. “અખા કહે, આ જગતનું ઝંઝટ જતું નહિ…”
-
મેઘાણી, દયારામ, પ્રેમાનંદ જેવા કવિઓએ ભક્તિ, નૈતિકતા અને સમાજ સંસ્કારનું પ્રતિબિંબ આપ્યું.
આધુનિક સાહિત્યના પાયો અને પુરૂષાર્થ
1900 પછી ગુજરાતી સાહિત્યમાં નવો યુગ શરૂ થયો. આ સમયમાં નવલકથા, નાટક, આત્મકથાઓ અને સામાજિક વિમર્શો પર આધારિત સર્જન થયું.
-
કનૈયાલાલ મુનશી – ઈતિહાસપ્રધાન નવલકથાઓના સર્જક. "પૃથ્વીવલ્લભ", "ગુજારત નૂ નાથ" જેવી કૃતિઓ ગુજરાતના ગૌરવની ગાથા ગાય છે.
-
ઝવેરચંદ મેઘાણી – લોકસાહિત્યના મહાન સંશોધક અને સમ્રાટ. તેઓએ "સોનલ ગુજરાટ" આપ્યું.
-
ઉષ્ણ, પન્નાલાલ પટેલ, ધુમ્કેટુ, રમણલાલ દેસાઈ – સમાજના વિવિધ સ્તરોના યથાર્થ દર્શાવનાર સાહિત્યકારો.
ગુજરાતી ભાષાની વિવિધ શૈલીઓ
ગુજરાતી ભાષામાં અનેક ભાષિક પાંખો છે – જેમાં કાઠીયાવાડી, સુરતી, મીમણો, ચારોતરી વગેરે શૈલીઓનો સમાવેશ થાય છે. દરેક શૈલી પોતાના પ્રદેશની સંસ્કૃતિ અને સંવેદનાઓના ભાવથી ભરપૂર છે.
હાસ્યસાહિત્યમાં ટીકા, વ્યંગ્ય અને લોકહાસ્ય દ્વારા ગુજરાતી ભાષાએ એક અનોખી ઓળખ ઊભી કરી છે. કાંતિભાઈ મહેતા, જેઠાલાલ પારેખ , બીચારામ હાસ્ય પત્રિકાઓ આમાં અગ્રગણ્ય છે.
ગુજરાતી ભાષા અને પ્રિન્ટ મિડીયા
19મી સદીમાં અખબાર અને સામયિકોની શરૂઆત થઈ ત્યારે ગુજરાતી ભાષાને નવી ઊંચાઈ મળી.
-
નર્મદ એ “નર્મદાળો” દ્વારા નૂતન વિચારોને પાંખ આપી.
-
દિવ્ય ભાસ્કર, ગુજરાત સમાચાર, સંદેશ જેવા અખબારો અને સાહિત્યિક સામયિકો ભાષાની શૈલિ અને વ્યાપારિક અભિવ્યક્તિનું માધ્યમ બન્યા.
આજના યુગમાં ગુજરાતી ભાષા
આજના યુગમાં ગુજરાતી ભાષા નવો ચહેરો ધારણ કરી રહી છે – ડિજિટલ માધ્યમો પર બ્લોગ, પોડકાસ્ટ, યુટ્યુબ ચેનલ અને ઇ-પુસ્તકોના માધ્યમથી ભાષા નવી પેઢી સુધી પહોંચે છે.
-
Gujarati Wikipedia, Gujarati Blogs, Gujarati Audio books – નવા યુગમાં ભાષાની પખાળ આપી છે.
-
ગુજરાતી ગુજરાતી એન્ટરપ્રેન્યોરશિપ ભાષામાં કોમ્પ્યુનિકેશન, બ્રાન્ડિંગ, માર્કેટિંગમાં પણ ઉપયોગી બની રહી છે.
સારાંશ:
ગુજરાતી ભાષા એ માત્ર ભાષા નથી – એ એક સંસ્કૃતિ છે, એક જીવનદૃષ્ટિ છે. ગુજરાતનું સાહિત્ય એ જ્ઞાન, ભાવના અને અભિવ્યક્તિનું ભંડાર છે. સંતોથી લઈને અદ્યતન કવિઓ સુધીની આ યાત્રા એ અમારા વારસાની રક્તધારા છે – જેનાથી ગુજરાતી અસ્તિત્વ જીવંત છે.