વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજી – વિક્રમથી વૈજ્ઞાનિક ગુજરાત
ગુજરાત માત્ર વેપાર અને સંસ્કૃતિ માટે જ જાણીતું નથી, પરંતુ અહીં વૈજ્ઞાનિક ચિંતન અને ટેક્નોલોજીકલ વિકાસની પણ સમૃદ્ધ પરંપરા છે. અહીં એવી ઊર્મિ રહેલી છે, જેમાં નવું શોધવા, સમજવા અને સમાધાન લાવવા માટેની તીવ્ર ઈચ્છા છે. વૈદિક યુગથી માંડી આધુનિક અવકાશયાત્રા સુધી ગુજરાતના વૈજ્ઞાનિકોએ વૈશ્વિક સ્તરે દેશનું નામ રોશન કર્યું છે.
આ અધ્યાયમાં આપણે ગુજરાતના વૈજ્ઞાનિક વિકાસના વિવિધ પાસાંઓ, વિક્રમ સારાભાઈ સહિતના મહાન વૈજ્ઞાનિકો અને ગુજરાતના ટેક્નોલોજી હબ તરીકેના વિકાસ વિશે વિસ્તૃત માહિતી મેળવશું.
વૈદિક યુગની વૈજ્ઞાનિક તત્વજ્ઞા
પ્રાચીન યુગમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિથી શ્રેષ્ઠ હતી. યજ્ઞ વિધિઓ, નક્ષત્ર જ્ઞાન, પંચાંગ શાસ્ત્ર, ઔષધ વિજ્ઞાન અને આયુર્વેદ જેવા ક્ષેત્રોમાં અનેક સંશોધનો ગુજરાતના આશ્રમો અને તીર્થો પરથી થયા.
દ્વારકા અને સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશમાં પૌરાણિક કથાઓના આધારે જળતંત્ર, જ્યોતિષ અને ખગોળશાસ્ત્રની મજબૂત પરંપરા જોવા મળે છે.
ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈ – ગુજરાતના વૈજ્ઞાનિક વારસાના પિતામહ
ડૉ. વિક્રમ આંબાલાલ સારાભાઈ (1919–1971) એ ગુજરાતના સૌથી પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિક હતા, જેઓને ‘ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તેમનો જન્મ અમદાવાદના સમૃદ્ધ અને શૈક્ષણિક પરિવારમાં થયો હતો.
તેઓએ કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં ભૌતિકશાસ્ત્રનું અભ્યાસ કર્યું અને બીજા વિશ્વ યુદ્ધ પછી ભારતમાં વૈજ્ઞાનિક વિચારધારાનું બીજ રોપ્યું.
તેમણે 1947માં **Physical Research Laboratory (PRL)**ની સ્થાપના અમદાવાદમાં કરી, જેને ભારતના અવકાશ સંશોધનનું કેન્દ્ર બનાવાયું. તે તેમના દ્રષ્ટિકોણ અને સમર્પણનો પરિપ્રેક્ષ્ય છે કે આજે ISRO એક વૈશ્વિક સ્તરે માન્ય સંસ્થા બની છે.
તેમણે ISRO (Indian Space Research Organisation) ની રચના કરી અને પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટ માટે માર્ગ તૈયાર કર્યો. તેમનું સૂત્ર હતું – "We must be second to none in the application of advanced technologies to the real problems of man and society."
અન્ય પ્રખ્યાત વૈજ્ઞાનિકો અને સંશોધકો
ગુજરાતમાં વિક્રમ સારાભાઈ સિવાય પણ અનેક વૈજ્ઞાનિકો અને ટેક્નોક્રેટ્સ થયા છે જેમણે વૈજ્ઞાનિક ક્ષેત્રે અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું:
-
ડૉ. એ. વી. ભટ્ટ – જીવન વિજ્ઞાન અને આયુર્વેદના સંયોજન દ્વારા નવા વિઝન આપનાર.
-
પ્રોફેસર ઉદયલાલ પંડ્યા – ઔદ્યોગિક રાસાયણશાસ્ત્રમાં વૈશ્વિક સ્તરે ઓળખાવેલા વૈજ્ઞાનિક.
-
ડૉ. અંકિત પટેલ – નાનાં નાનાં ગામડાઓ માટે મોબાઇલ હેલ્થ ડાયગ્નોસ્ટિક સિસ્ટમ વિકસાવનાર યુવા સંશોધક.
ટેકનોલોજી અને સંશોધન સંસ્થાઓનું નેટવર્ક
ગુજરાતમાં ટેક્નોલોજી ક્ષેત્રે અનેક સંસ્થાઓ કાર્યરત છે, જેમણે રાજ્ય અને દેશના વિકાસમાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી છે:
-
IIT ગાંધીનગર – દેશના અગ્રગણ્ય ટેક્નોલોજીકલ સંસ્થાઓમાંનું એક, જ્યાં સંશોધન અને નવીન શોધ પર ભાર મૂકાય છે.
-
CEPT University, Ahmedabad – આર્કિટેક્ચર અને ઈજનેરી ક્ષેત્રે અગ્રેસર સંસ્થા.
-
DAIICT, ગાંધીનગર – ડિજિટલ ટેક્નોલોજી અને કોમ્પ્યુટર વિજ્ઞાન ક્ષેત્રે માર્ગદર્શક સંસ્થા.
-
GUJCOST (Gujarat Council on Science & Technology) – રાજ્યભરમાં વૈજ્ઞાનિક જાગૃતિ ફેલાવવાનું કાર્ય કરે છે.
એજ્યુકેશન અને ઇનોવેશનનો સંપર્કબિંદુ
ગુજરાતમાં STEM (Science, Technology, Engineering, Math) ક્ષેત્રે પણ મહત્તમ કામ થઈ રહ્યું છે. GUSEC (Gujarat University Startup & Entrepreneurship Council) જેવી સંસ્થાઓ યુવાન સ્ટાર્ટઅપ્સને ટેકસેવી કરી રહી છે.
શાળાઓ અને કોલેજોમાં ‘વિજ્ઞાન મેળા’, ‘ઇનોવેશન ચેલેન્જ’, ‘રોબોટિક્સ વર્કશોપ’ જેવી પ્રવૃત્તિઓ થકી વિજ્ઞાન માટે ઉત્સાહ વધારવામાં આવી રહ્યો છે.
અવકાશ, રોબોટિક્સ અને ન્યૂરલ ટેકનોલોજી – ભવિષ્યના પગલાં
ગુજરાતમાં રિસર્ચ ફાઉન્ડેશન્સ હવે AI, ML, Robotics, IoT અને Neural Technologies તરફ આગળ વધી રહી છે. ગાંધીનગર, વડોદરા અને રાજકોટમાં ટેક્નોપાર્ક્સ અને ઈન્ક્યુબેટર કેન્દ્રો ઉભાં કરવામાં આવ્યા છે.
GIFT Cityમાં આવેલા ફિનટેક અને ડેટા એનાલિટિક્સ સેન્ટરો હવે ગુજરાતી યુવાનોને વૈશ્વિક ટેક્નોલોજી સ્પર્ધા માટે તૈયાર કરી રહ્યા છે.
ખેડૂત અને ટેક્નોલોજી – એક નવો યુગ
ગુજરાતના કૃષિ વિભાગે ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ ખેતીમાં પણ સફળતાપૂર્વક કર્યો છે. ડ્રોનથી પાક નિરીક્ષણ, માઉસેક ચેતવણી સિસ્ટમ, જમીન સ્વાસ્થ્ય કાર્ડ અને કૃષિ એપ્લિકેશન્સના માધ્યમથી ખેડૂતો આજે ટેક્નો-સેવી બન્યા છે.
સારાંશ:
ગુજરાત આજે વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિથી માત્ર સંશોધન જ નહીં કરે છે, પણ તેને સમાજ માટે ઉપયોગી પણ બનાવે છે. વિક્રમ સારાભાઈથી લઈને આજના યુવા સ્ટાર્ટઅપ સુધી – દરેક Gujarati ના અંતરમાં નવી શોધ માટેની ઝંખના ધબકે છે.
ગુજરાતની “વિજ્ઞાન યાત્રા” એ અભિમાનનો વિષય છે – અને એ યાત્રા હજુ ચાલે છે...