શ્રમ અને ઉદ્યોગ – ગુજરાતી વેપાર અને ઉદ્યોગની વારસા
ગુજરાતીઓ માટે શ્રમ અને ઉદ્યોગ માત્ર વ્યવસાય નથી, પણ એ જીવનશૈલી છે. ઊંચા વિચાર, વ્યાપક દ્રષ્ટિકોણ અને જોખમ ઉઠાવવાની ક્ષમતા તેમને અન્ય સમાજોથી અલગ બનાવે છે. ઇતિહાસથી લઈને આજ સુધી ગુજરાતીઓએ વેપાર અને ઉદ્યોગ ક્ષેત્રે કેવળ દેશમાં જ નહીં, વિશ્વભરમાં પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું છે.
ઇતિહાસમાં ગુજરાતી વેપારની ઝાંખી
પ્રાચીન ગુજરાત "અનાર્યાવર્ત"થી લઈને "સૌરાષ્ટ્ર" સુધી, વ્યાપાર માટે જાણીતી જમીન હતી. સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છના બંદરો દ્રારા ગુજરતી વેપારીઓ આરબ સાગરમાં થી લઈને પુર્વ આફ્રિકા સુધી જતાં હતાં. લોથલ જેવા હડપ્પાકાળીન બંદરો પણ આ વાતનો પુરાવો આપે છે કે આપણા પૂર્વજો નૌકાવ્યાપારમા પારંગત હતા.
-
લોથલ: ગુજરાતના આ ઐતિહાસિક નગરમાં દુનિયાનો પહેલો ડોકયાર્ડ મળ્યો છે.
-
ખંભાત (કામબે) અને સુરત – મધ્યયુગ દરમિયાન મોટા વેપાર કેન્દ્રો હતા, જ્યાંથી મસાલા, કાપડ અને હીરા યુરોપ અને મિડલ ઈસ્ટ સુધી જતાં.
મધ્યયુગના વેપારી વર્ગ
-
બહણીસા વાણીયો, જૈન શેઠો અને નાગર બ્રાહ્મણો જેવા સમાજોએ વેપારની દિશામાં અગ્રણી ભૂમિકા ભજવી.
-
તેઓ ફક્ત વેપારી નહોતા – પણ નીતિ, ધર્મ અને દાનમાં પણ આગળ હતા.
-
સુરત શહેર, મુઘલકાળમાં ભારતનું સૌથી વ્યસ્ત પોર્ટ હતું. અહીંથી અંગ્રેજો, પોર્ટુગીઝો અને હોલેન્ડરો પોતાનો વેપાર કરતાં.
આધુનિક યુગમાં ઉદ્યોગપતિઓનો ઉત્થાન
આઝાદી પછી, ગુજરાતે ઉદ્યોગ ક્ષેત્રે ભારે પ્રગતિ કરી. કેટલાક ઉદ્યોગપતિઓએ માત્ર વેપાર જ નહીં, પણ દેશના વિકાસમાં યોગદાન આપ્યું.
1. ધીરુભાઈ અંબાણી (રિલાયન્સ)
જૂનાગઢના નાના ગામથી મુંબઈ સુધીની તેમની યાત્રા ભારતીય ઉદ્યોગના ઇતિહાસમાં ક્રાંતિ લઈને આવી. ટેક્સટાઇલથી લઈને પેટ્રોકેમિકલ્સ, ટીવીથી લઈને મોબાઇલ સુધી, તેમની દ્રષ્ટિએ દેશનું નકશું બદલી દીધું.
2. ગૌતમ અદાણી
મુંદ્રાના દરિયાકાંઠેથી શરૂ થયેલી યાત્રા આજે દેશના સૌથી મોટા ઇન્ડસ્ટ્રીયલ ગ્રુપમાં પરિણી છે. એનર્જી, પોર્ટ, ટ્રાન્સપોર્ટ અને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં અદાણી ગ્રુપનું મહત્વપૂર્ણ યોગદાન છે.
3. કસ્તૂરભાઈ લાલભાઈ, અમૂલના વર્કરો, અને ડોક્ટર વર્ઘીસ કુરિયન
સહકારી ઉદ્યોગના પાયાના પથ્થર. ‘અમૂલ’ના માધ્યમથી ખેડૂતની ગાયના દુધને વૈશ્વિક બ્રાન્ડ બનાવી દીધું. ગુજરાતનું સહકારી મોડેલ આખી દુનિયાને પ્રેરણા આપે છે.
ગુજરાતના ઉદ્યોગોનો વિવિધતા અને વિસ્તરણ
-
ડાયમંડ ઉદ્યોગ (સુરત) – વિશ્વના 90% હીરા સુરતમાં ઘસાઈને પાછા જાય છે.
-
ટેક્સટાઈલ ઉદ્યોગ (અહમદાબાદ, સુરત) – અમદાવાદને ક્યારેક ‘ઈસ્ટનું મૅન્ચેસ્ટર’ કહેવામાં આવતું હતું.
-
મશીનરી અને કેમિકલ ઉદ્યોગ (વડોદરા, ભરૂચ, અંકલેશ્વર) – ખાસ કરીને પેટ્રોકેમિકલ્સ અને ફાર્માસ્યુટિકલ્સમાં ગુજરાત અગ્રણીઓમાં છે.
-
સોલાર અને રિન્યુએબલ એનર્જી – ગાંધીનગર અને કચ્છમાં ભારતના સૌથી મોટા સોલાર પ્લાંટ સ્થાપાયા છે.
વિશ્વભરમાં વિખરાયેલા ગુજરાતી ઉદ્યોગપતિઓ
-
કેન્યા, તંઝાનિયા, દક્ષિણ આફ્રિકા, યૂ.કે., કેનેડા, યુ.એસ.એ.માં વસેલા ગુજરાતીઓએ ત્યાં પણ ઉદ્યોગ સ્થાપી પોતાનું સ્થાન બનાવ્યું છે.
-
પેટલાદથી ગયેલા અનેક વેપારીઓ આજે લંડનના ડાયમંડ માર્કેટના રાજા છે.
-
યૂ.એસ.એ.માં ગુજરતી રેસ્ટોરન્ટ, મૉટેલ અને હૉસ્પિટલ ઓપરેટર્સ તરીકે ઓળખાય છે.
નવા યુગનો ઉદ્યોગ – સ્ટાર્ટઅપ અને ટેકનોલોજી
આજનો યુવા ઉદ્યોગપતિ માત્ર પરંપરાગત ઉદ્યોગમાં નહિ, નવી ટેક્નોલોજી, ઇનોવેશન અને સ્ટાર્ટઅપ્સમાં આગળ છે.
-
Fin Tech, Agri Tech, Ed Tech, Health Tech ક્ષેત્રે ગુજરાતમાંથી ઘણા યુવા પ્રેરણાદાયી ઉદાહરણો ઊભા થયા છે.
-
વડોદરા, અમદાવાદ, રાજકોટ અને સુરત જેવા શહેરોમાં ઈન્ક્યુબેટર સેન્ટર્સ દ્વારા નવી નવી સ્ટાર્ટઅપ્સ ઉભી થઇ રહી છે.
સારાંશ
ગુજરાતી સમાજનું ઉદ્યોગપ્રેમી ચરિત્ર એ એક અનોખું સાંસ્કૃતિક ગૌરવ છે. શ્રમને પુજા સમાન માનનાર આ સમાજે વિશ્વને બતાવ્યું કે દ્રઢ નિશ્ચય, પીઠ પર જે જવાબદારી હોય તેને નિભાવવાની ઈચ્છા અને જોખમ ઉઠાવવાનું બળ હોય તો સાધન વિનાએ પણ સફળતા મેળવવી શક્ય છે.
અગાઉ વેપાર હાથે થતો હતો, આજે કંપ્યુટરો અને ઈનોવેશનથી થાય છે – પણ ગુજરાતીઓનું વ્યાપાર માટેનું હ્રદય હજુ પણ ધબકે છે.