સાવલીમાંથી પ્રકાશ તરફ – સામાજિક સુધારક
એક સમાજની અગ્રગામિતાનું પ્રમાણ માત્ર તેની આધ્યાત્મિકતા કે વિજ્ઞાનમાં નથી થતું, પરંતુ તેનામાં રહેતી માનવતા, ન્યાય અને સમાનતાની ભાવનામાં છુપાયલું હોય છે. ગુજરાતનો ઇતિહાસ માત્ર વિજ્ઞાન, વ્યવસાય કે સંસ્કૃતિ માટે જ નહીં, પરંતુ સામાજિક સુધારણા માટે પણ વિખ્યાત રહ્યો છે.
આ અધ્યાયમાં આપણે ગુજરાતના એવા મહાન સુધારકો વિષે જાણશું, જેમણે સમાજમાંથી અંધકાર, અસમાનતા, અવિજ્ઞાન અને અન્યાય દૂર કરીને એક પ્રકાશમય ગુજરાતના નિર્માણમાં પોતાનું જીવન અર્પણ કર્યું.
સામાજિક સુધારણાની શરુઆત – 19મી સદી
19મી સદીના અંત અને 20મી સદીના આરંભમાં ભારતભરમાં જેમજેમ પશ્ચિમી શિક્ષણ અને નવો વિચાર પ્રવાહી બન્યો, તેમ તેમ ગુજરાતમાં પણ એક નવી જાગૃતિ આવી. સ્ત્રી શિક્ષણ, જાતિવાદ વિરોધ, લગ્ન વ્યવસ્થામાં સુધારા અને ગામડાઓના વિકાસ માટે ઘણા વિચારી સજ્જનોએ ક્રાંતિની જ્યોત સળગાવી.
રવિશંકર મહારાજ – લોકસેવાના જીવંત પ્રતીક
રવિશંકર મહારાજ (1884–1984) એ ગુજરાતના સૌથી મોટા લોકસેવક અને સમાજસુધારક પૈકીના હતા. તેમણે સંપૂર્ણ જીવન ગ્રામસેવા માટે સમર્પિત કર્યું. ગાંધીજીના સાનિધ્યમાં તેમણે ‘સર્વોદય’ના માર્ગે ચાલવાનું નક્કી કર્યું.
તેમણે ખેડા, બારડોલી અને દાંડી જેવી ચળવળોમાં સક્રિય ભાગ લીધો. તેમના મતે ગામના વિકાસ વગર દેશનો વિકાસ શક્ય નથી. તેથી તેમણે ગ્રામજનોને સ્વચ્છતા, શિક્ષણ અને સંગઠન માટે જાગૃત કર્યા.
ગંગા સતી – સ્ત્રી શક્તિની પ્રતીક
ગુજરાતની લોકસંસ્કૃતિમાં ગંગા સતીના નામે લોકગાથાઓ જીવંત છે. એ માત્ર પૂજનીય સ્ત્રી નહિ, પણ એક ઉગ્ર અને ન્યાયસંગઠન માટે લડનારી મહિલાનું પ્રતિક છે. સમાજમાં સ્ત્રીની અવસ્થાને બદલવા માટે લોકગીતો, વાર્તાઓ અને ધાર્મિક સંદેશાઓનો સહારો લઈને તેમણે લોકમનમાં સ્થાન બનાવ્યું.
જ્ઞાનદાસ મૌનિ – દલિત સમાજના પ્રકાશદૂત
20મી સદીના મધ્યભાગમાં જન્મેલા જ્ઞાનદાસ મૌનિ એ દલિત સમાજ માટે નવો સૂર્ય થયા. તેમણે માત્ર વાણીથી નહીં પણ કર્મથી દલિતોને શિક્ષણ તરફ દોર્યા, તેમને ન્યાય અને સમાનતાના અધિકાર માટે લડાવ્યા.
તેમના પ્રયાસોથી દલિત યુવાનોમાં આત્મવિશ્વાસ આવ્યો અને તેમણે સામાજિક સ્તરે આગળ વધવાનો પ્રયત્ન કર્યો. આજે પણ અનેક દલિત સમાજના કેન્દ્રો અને શાળાઓ તેમના નામે કાર્યરત છે.
માણેકલાલ મોદી – છુઆછૂત વિરોધી ક્રાંતિકારી
માણેકલાલ મોદીએ જીવનભર જાતિવાદ અને છુઆછૂત સામે મોહમ્મદઅલી ઝીણા અને ગાંધીજીની સાથે રહીને લડત આપી. તેમણે સમાજમાં અસ્પૃશ્યતા નાબૂદ કરવા માટે ભોજનશાળાઓ, સત્યાગ્રહ અને જનજાગૃતિના કાર્યક્રમો હાથ ધર્યા.
તેમના મતે “દરેક માનવીમાં ભગવાન છે, તો પછી કઈ જાત નાની કે મોટી?” આ વિચારને તેમણે સમગ્ર જીવનમાં અનુસરીએ.
સાત રાશ્ટ્રીય સ્ત્રી પ્રેરણાઓ – જેોએ જૂની વિધિઓ સામે બળવો કર્યો
ગુજરાતની સ્ત્રીઓએ પણ સામાજિક સુધારણામાં અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું. કેટલાક ઉદાહરણો:
-
ઈન્દુબેન પટેલ – સ્ત્રી શિક્ષણ માટે કામ કર્યું.
-
દુર્ગાબેન દેસાઈ – ખેડા સત્યાગ્રહમાં ભાગ લીધો.
-
મોતીબેન ઠાકરસી – વિધવા પુનર્વિવાહ માટે ઝંખનારી.
-
રાણી લાગાવતીબેન – મહિલા અનાથાશ્રમ સ્થાપન.
-
જોશનાબેન દેસાઈ – છોકરીઓ માટે સ્કૂલ સ્થાપી.
-
મણિબેન પટેલ – સરદાર પટેલની પુત્રી, જનસેવા.
-
શીલાબહેન ભટ્ટ – સ્વસહાય ગૃહોની સ્થાપના.
શિક્ષણના માધ્યમથી સુધારણા
જેમજ ભવિષ્ય માટે બળવતારો તૈનાત થાય છે, તેમ શિક્ષણ એ સમાજનું મૂળ સાધન છે. ગુજરાતના અનેક સમાજસેવીકો અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓએ બાળ કામદારી, પછાત જાતિ અને મહિલાઓ માટે ખાસ શિક્ષણ યોજના અમલમાં મૂકી.
સેવાભારતી, જીવન શક્તિ ટ્રસ્ટ, મણિલાલ કોઠારી ટ્રસ્ટ જેવી સંસ્થાઓએ ગામડાં સુધી શિક્ષણ પહોંચાડ્યું.
આધુનિક યુગના સુધારક
-
ઈલા ભટ્ટ: SEL (Self-Employed Women’s Association) દ્વારા મહિલા સશક્તિકરણ માટે કાર્યરત.
-
મૃદુલાબેન સરદાર: મહિલાઓ માટે સ્વસહાય જૂથ સ્થાપન.
-
અનુરાધાબેન જોષી: સમરસ સમાજ માટે શાંતિ મિશન.
-
મલ્લિકાબેન મકવાણા: દલિત મહિલા હિત માટે કાર્યરત.
સારાંશ:
ગુજરાતના સામાજિક સુધારકો એ સાચા અર્થમાં આપણાં સમાજના યથાર્થ નાયક છે. તેમણે કોઈ સરકારી પદ પર બેઠા વગર પણ જાતિ, લિંગ, શિક્ષણ અને આરોગ્ય જેવા ક્ષેત્રોમાં ક્રાંતિ સર્જી.
આજે જ્યારે આપણે ‘ગરવી ગુજરાત’ની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે એમાં ફક્ત ભૌતિક વિકાસ નહીં, પરંતુ માનવીય મૂલ્યો અને સમાનતાના તત્વો પણ સમાવિષ્ટ છે – જેનાં મૂળ આ મહાન સુધારકોના પ્રયત્નોમાં છે.