ઋષિ સંસ્કૃતિથી રાષ્ટ્રસેવાને – ગુજરાતનાં વિદ્વાનોનું યોગદાન
ગુજરાત માત્ર વેપાર અને ઉદ્યોગ માટે જ જાણીતું નથી, પણ શિક્ષણ, વિજ્ઞાન અને અધ્યાત્મના ક્ષેત્રે પણ તેણે અસાધારણ યોગદાન આપ્યું છે. અહીંના ઋષિઓએ જ્ઞાન અને આધ્યાત્મના માર્ગે વિશ્વને દિશા બતાવી હતી. સમયના પ્રવાહ સાથે આ ધરતીમાંથી એવા વિદ્વાનો જન્મે છે જેમણે રાષ્ટ્રસેવામાં પોતાનું સમગ્ર જીવન સમર્પિત કર્યું છે.
આ અધ્યાયમાં આપણે જાણીશું કે કેવી રીતે ગુજરાતના વિદ્વાનો અને ઋષિ પરંપરાએ ભારતને નવી દિશાઓ આપી – ધર્મ, દાર्शनિક વિચારો, શિક્ષણ તથા રાષ્ટ્રસેવામાં.
વેદકાળથી ગુજરાતી ઋષિ પરંપરા
પ્રાચીનકાળના વિદ્વાનો જેમ કે લૌતકમુનિ, યાજ્ઞવલ્ક્ય અને ગુરુ વશિષ્ઠ જેવા ઋષિઓનો સંપર્ક ગુજરાત સાથે જોડાય છે. દ્વારકા પાસેના સમુદ્ર કાંઠે વસેલા ઋષિ તટો, ગુરુકુલો અને યજ્ઞ વિધિઓ એ હિંદુ ધર્મના પ્રાચીન સ્તંભ બન્યા છે.
દ્વારકાધીશ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનું નિવાસસ્થાન પણ ગુજરાત હતું. શ્રીમદ ભગવદ ગીતા જે વૈદિક જ્ઞાનનું સારરૂપ છે, તે પણ એ સમયની જ્ઞાનસંસ્કૃતિનો અવિભાજ્ય ભાગ છે.
મહાવીર અને બુદ્ધના અનુયાયીઓ
જૈન ધર્મના ૨૪મા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરના અનુયાયીઓએ ગુજરાતમાં જૈન વિદ્યા અને ધર્મપ્રચારના પાયાં મજબૂત કર્યા. પાટણ, પાલીતાણા અને ગિરનારના પર્વતો જૈન વિદ્વત્તાનું કેન્દ્ર રહ્યા છે.
બૌદ્ધ ધર્મના વ્યાપમાં પણ ગુજરાતનું મહત્વ રહ્યું છે. જૂનાગઢ પાસે આવેલા આશોકના શિલાલેખ એ સાબિત કરે છે કે અહીં બૌદ્ધ ધર્મના ઉપદેશ અને મઠો પથરાયેલા હતા.
સાંસ્કૃતિક વિદ્વાનો અને કવિઓ
ગુજરાતી ભાષાને શ્રેષ્ઠ અને સાહિત્યસંપન્ન બનાવવામાં અનેક વિદ્વાનો અને કવિઓએ યોગદાન આપ્યું. નરસિંહ મહેતા, કલાપી, ઝવેરચંદ મેઘાણી, ઉમાશંકર જોશી, શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણી જેવા સાહિત્યકારો એક સાથે જ્ઞાન અને ભાવનાનું સંતુલન પાડનારા હતા.
નરસિંહ મહેતા, જેમણે ‘વૈષ્ણવજન તો તેને રે કહિયે’ લખ્યું, એ માત્ર ભક્તિ કવિ નહીં, પણ સમાજ સુધારક પણ હતા. તેમની રચનાઓમાંથી નમ્રતા, ભક્તિ અને મૌલિક ચિંતન ઝળી પડે છે.
શિક્ષણ ક્ષેત્રે યોગદાન આપનારા વિદ્વાનો
ગુજરાતના વિદ્વાનોએ શિક્ષણને મહાત્મા ગણાવ્યું. મહાત્મા ગાંધી પોતે માને છે કે શિક્ષણ એ વ્યક્તિના સર્વાંગી વિકાસનું સાધન છે.
ગોકુલદાસ કરસંદાસ, જેમણે અમદાવાદમાં એલ્ફિંસ્ટન કોલેજ અને ગુજરાત વિદ્યાપીઠ જેવી સંસ્થાઓને સ્થાપી, તેમણે લોકશિક્ષણ માટે જીવન સમર્પિત કર્યું.
રવિશંકર મહારાજ, જેમણે ગ્રામીણ વિસ્તારના લોકોને શિક્ષિત કરવા માટે અનેક આશ્રમ શાળાઓ સ્થાપી, તેમને આજે પણ ગુજરાતના લોકહિતેશી વિદ્વાન તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે.
રાષ્ટ્રસેવામાં વિદ્વાનોનું યોગદાન
ગુજરાતના વિદ્વાનોએ માત્ર પુસ્તકોમાં જ નહિ, પરંતુ રાષ્ટ્રીય ચળવળોમાં પણ પોતાનું યોગદાન આપ્યું છે. મહાત્મા ગાંધી, સરદાર પટેલ, મોરારજી દેસાઈ, વિનોબા ભાવે જેવા વિચારી વિદ્વાનો એ રાજકારણને એક આધ્યાત્મિક અને નૈતિક ચિંતન આપ્યું.
ગાંધીજી, જેમણે દેશને સત્ય અને અહિંસાના માર્ગે ચલાવ્યું, એ ખરેખર એક મહાન વિદ્વાન હતા. તેમણે ખાદી, સ્વદેશી અને સ્વરાજના સિદ્ધાંતો આપીને દેશના વિકાસ માટે વિચારધારાનું માળખું આપ્યું.
સરદાર પટેલ, એક સફળ વકીલ, આર્થિક નીતિ નિર્માતા અને નેતા તરીકે ગુજરાતી વિદ્વત્તાનું ઉચ્ચતમ ઉદાહરણ છે. તેમનું તર્કશક્તિ અને વ્યવસ્થાપન દેશના એકીકરણમાં અતિ મહત્વપૂર્ણ સાબિત થયું.
આધુનિક યુગના વિદ્વાનો
આધુનિક યુગમાં પણ ગુજરાતમાંથી અનેક વિદ્વાનોએ દેશ અને વિશ્વમાં નામ કમાયું છે. જેમ કે:
ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈ: ભારતના અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા. અમદાવાદ સ્થિત ફિઝિકલ રિસર્ચ લેબોરેટરી (PRL)ના સ્થાપક.
ડૉ. એ. વી. ભટ્ટ: શિક્ષણ અને આરોગ્ય ક્ષેત્રે શ્રેષ્ઠ યોગદાન આપનાર વિજ્ઞાનવિદ્.
અશોક ભટ્ટ: ગુજરાત રાજ્યના ભૂતપૂર્વ શિક્ષણમંત્રી, જેમણે ગુજરાતી શાળાઓના જાળવણમાં મહત્વનું કામ કર્યું.
વિદ્વત્તાનું લોકકલામાં રૂપાંતરણ
ગુજરાતની લોકસંસ્કૃતિમાં પણ વિદ્વત્તાનું દર્શન થાય છે. ભજન, તાંતિઓ, ઢોલા-મારૂ, પઢાણ લોરા, વિધાન ગીતો – એ બધા વિદ્વત્તાના સામાન્ય જનમાં વિઘટનનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે.
સારાંશ:
ગુજરાતના વિદ્વાનો એ માત્ર પાઠ્યપુસ્તકો સુધી મર્યાદિત નથી રહ્યાં – તેમણે સમાજ, સંસ્કૃતિ, ધર્મ, રાજકારણ અને અર્થતંત્રના દરેક ક્ષેત્રે પોતાનું યોગદાન આપ્યું છે.
આવી વિદ્વત્તાની પરંપરા આજે પણ જીવંત છે – દરેક વિદ્યાર્થીઓ, શિક્ષકો અને વિચારોનુ પાલન કરનારા નાગરિકોમાં.
વિદ્વત્તાનું આ વારસો આજે પણ ‘ગરવી ગુજરાત’ના શીર્ષકને સાર્થક બનાવે છે.